Του Νίκου Τσούλια
Τα καφενεία στο χωριό αποτελούν ίσως τον πιο προβεβλημένο δημόσιο χώρο, έχουν «κατακτήσει» μια έννοια συλλογικού θεσμού, λειτουργούν ως τόποι ολοκλήρωσης της ανθρώπινης επικοινωνίας στο τοπικό επίπεδο, διαμορφώνουν ένα ιδιότυπο όμορφο σκηνικό που δύσκολα μπορείς να το βρεις αλλού.
Βέβαια τα καφενεία βαρύνονται και με πολλές αμαρτίες. Είναι αντροκρατούμενα και ίσως να αποτελούν την πιο κραυγαλέα αδικία εις βάρος των γυναικών και ιδιαίτερα των γυναικών των παλιότερων καιρών που η ζωή τους ήταν ζωή απόλυτα συνυφασμένη με τη δουλειά, δουλειά στα χωράφια, δουλειά στο σπίτι και ως ξεκούραση λογιζόταν μόνο η μικρή περίοδος του ύπνου. Επίσης τα καφενεία (κυρίως πράσινα και γαλάζια) αποτέλεσαν για πάρα πολλά χρόνια άντρα κομματοκρατικής μονομέρειας και έκφρασης στείρας πολιτικής αντιπαράθεσης. Λειτούργησαν ακόμα σε μερικές περιπτώσεις και ως χώροι εξαθλίωσης ανθρώπων και απώλειας περιουσιών, αφού η χαρτοπαιξία λάμβανε διαστάσεις ψυχοπαθολογικής μανίας. Και βέβαια το όλο σκηνικό του καφενείου ήταν πάντα πνιγμένο στην κάπνα υπονομεύοντας την υγεία χιλιάδων και χιλιάδων ανθρώπων.
Αλλά τα αρνητικά σημεία δεν μπορούν να ισοσκελίσουν τις θετικές επιδράσεις που είχαν και έχουν – έστω σε μικρότερο βαθμό σήμερα – τα καφενεία ανά την Ελλάδα. Οι χωρικοί των παλιότερων χρόνων, των χρόνων της φτώχειας και της σκληρής αγροτικής δουλειάς περίμεναν πώς και πώς να τελειώσει η μέρα τους στα χωράφια για να βαδίσουν προς τα καφενεία για να μάθουν τα νέα για την πολιτική ζωή, να πληροφορηθούν για όλους και για όλα τα ζητήματα του χωριού, για να παίξουν την κολιτσίνα τους και κυρίως τη δηλωτή και την πρέφα, για να πιουν το ούζο ή το τσίπουρο και να κουβεντιάσουν για τις δουλειές τους, για τις σοδειές τους, για τις δυσκολίες τους, για τα παιδιά τους, γι’ αυτούς που έχουν πάρει τους δρόμους της μικρής ή της μεγάλης ξενιτιάς μεταναστεύοντας είτε στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη είτε στη Γερμανία, στην Αμερική και στην Αυστραλία.
Εδώ θα γίνουν τα μεγάλα γεγονότα του χωριού με τους πολιτευτές, με τους προέδρους και με τους δημάρχους. Εδώ θα κερνάνε οι εορτάζοντες και θα γίνεται το σχετικό ξεφάντωμα σε αυτοσχέδια φτωχά γλέντια με καμιά κονσέρβα, σαρδέλα και ντομάτα και μπόλικο κρασί και με ακόμα πιο μπόλικη χαρά. Εδώ θα στηθούν γλέντια εκ των ενόντων από ένα απλό ξεκίνημα ενός δημοτικού τραγουδιού. Εδώ θα γίνονται τα πειράγματα άλλοτε καλοπροαίρετα και άλλοτε κακοπροαίρετα οδηγώντας ή σε γενική ευθυμία ή σε άσχημες παρεξηγήσεις. Εδώ θα έβρισκες όποιον συγχωριανό σου ήθελες τις βραδινές ώρες, αργότερα – στα χρόνια της ευμάρειας και του καταναλωτισμού – και τις απογευματινές ώρες, μερικούς δε ακόμα και τις πρωινές ώρες!
Στα χωριά συνήθως δεν άφηναν τα παιδιά να συχνάζουν είτε γιατί ήταν το γενικότερο παιδαγωγικό κλίμα της εποχής και πάντα υπήρχε το άγρυπνο μάτι του δασκάλου είτε γιατί οι γονείς δεν ήθελαν τα παιδιά να ακούνε τις άσχημες κουβέντες και τις βλαστήμιες που εκτοξεύονταν από αρρωστημένους χαρτοπαίκτες και από αυτούς που έκαναν άσχημο μεθύσι. Τα παιδιά αν έμπαιναν για κάποιο λόγο στο καφενείο, έπρεπε να αποχωρήσουν το ταχύτερο δυνατό γιατί οι άγριες μάλλον παρατηρήσεις θα έπεφταν σύννεφο από χίλιες δυο μεριές.
Στα μικρά χωριά των ορεινών κυρίως περιοχών τα καφενεία είχαν και έναν μικτό ρόλο, ήταν και καφενεία και μπακάλικα ταυτόχρονα. Εδώ μπορούσες να συναντήσεις μόνο ένα καφενείο με τη σόμπα το χειμώνα να μαζεύει τριγύρω της τους πιο γεροντότερους και τις ιστορίες τους να συναγωνίζονται την κάπνα που έβγαινε από παντού και με τα τραπεζάκια (τα τρίποδα λόγω του μάλλον μη επίπεδου εδάφους τσίγκινα ή τα αυτοσχέδια με αδελφωμένες σανίδες) έξω στην αυλή για να αγναντεύουν καμιά βουνοκορφή ή για να ονειρεύονται πιο ελεύθερα το μικρό βιος τους.
Τα καφενεία στα νησιά μας έχουν και αυτά το δικό τους χρώμα, το μπλε χρώμα σε πόρτες και παράθυρα, το γραφικό χρώμα της εικόνας των γερόντων με τη μουστάκα βαριά – βαριά και με τη μαγκούρα πάντα στο χέρι να αγναντεύουν οι γερόντοι τη θάλασσα και να γαληνεύει το ταλαιπωρημένο από τα βάσανα της ζωής βλέμμα τους. Οι φωτογραφίες αυτών των καφενείων θα ταξιδεύουν σε χώρες και χώρες διάφορες, με ή χωρίς τουρίστες και τουρίστριες στο κάδρο τους και θα κοσμούν τα μεγάλα κρεμαστά ημερολόγια πριν χρόνια πολλά βγουν τα γυμνά κορμιά της πλαστικοποιημένης ομορφιάς των μοντέλων και διώξουν τις εικόνες των καφενείων από τα ημερολόγια.
Τα καφενεία αποτέλεσαν – και αποτελούν σε μικρότερο βαθμό σήμερα – σημεία κοινωνικοποίησης των νέων. Δημιούργησαν το καταλληλότερο σκηνικό για τις πολιτικές συζητήσεις, παρά το γεγονός ότι ευδοκίμησαν ακόμα και οι σκληρές αντιπαραθέσεις ειδικά σε περιόδους έντονης κομματοκρατίας, όπου βέβαια έβαλαν και ταμπέλες του «άλφα» ή του «βήτα» κόμματος με αποτέλεσμα να μοιράζονται τα χωριά στη μέση με τον πιο στείρο τρόπο. Αλλά η παρακμή των καφενείων ήλθε με την ερήμωση των χωριών, κυρίως με το φευγιό των νέων αλλά και με την είσοδο της τηλεόρασης που διαμορφώνοντας η ίδια την ιδέα της «μεγάλης εστίας» ανέτρεψε την παραδοσιακή και μάλλον κυκλοτερή κατανομή καρεκλών, τραπεζιών και βλεμμάτων σε μονομερή κατεύθυνση των πάντων προς την εικονική – για τα μέτρα του χωριού – πραγματικότητα.
Σήμερα τα καφενεία αναμετρώνται με το παρελθόν τους, ζουν με τις αφηγήσεις των τοίχων τους και των ρημαγμένων και πάντα φτωχικών επίπλων τους. Σήμερα συναντιούνται εκεί και οι λιγοστοί παππούδες και οι εξ ίσου λιγοστές γιαγιάδες. Η μοναξιά συνέτριψε τις προκαταλήψεις περί «καφενείων – αντρικών άντρων». Σήμερα τα καφενεία είναι απομεινάρια μιας άλλης εποχής, της εποχής της ελεγχόμενης φτώχειας και της ολιγάρκειας, της εποχής της σκληρής δουλειάς αλλά και της αγάπης για τη δουλειά, της εποχής όπου η πρόοδος ήταν φανερή και είχε νόημα και αξία.
